"ქართველი კაცი, ღვინის ქვევრი და ბოჩკა" და სხვა ტექსტები

ვაჟა-ფშაველა

ქართველი კაცი, ღვინის ქვევრი და ბოჩკა

(არაკი)

ერთ ქართველ კაცს ძველისძველი სამსაპალნიანი ღვინის ქვევრი ჰქონდა, რომიელსაც მეტისმეტად აქებდა და ამბობდა: "ეს დალოცვილი ქევრი რაღაც ჯიშისაა, შიგ რო წყალი ჩაასხა, ღვინოდ აქცევსო".
ამიტომ რაც უნდა ნაკლებად მოსვლოდა ღვინო, მაინც იმაში დააყენებდა. მხოლოდ ერთხელ თავზარი დაეცა: სავსე ქვევრი აჰხადა, რომ დაეჭაშნიკა და ცარიელა დაჰხვდა. შემოიკრა თავში და პირში; ჯერ ეგონა, თუ მოიპარა ვინმემო, მაგრამ როცა დარწმუნდა, ქურდის საქმე არ იყო, - ქვევრი გახეთქილიყო და ღვინო გაცლილიყო, - დაიწყო ლანძღვა-გინება, ქვევრს სამდურავს უცხადებდა: "აახ, ქვევრო, ქვევრო, რა მიყავ, რაზე დამღუპე შე ოხერო, რად მიღალატეო?!" სამჯერ თუ ოთხჯერ მიჰმართა პატრონმა ქვევრს ამგვარის კითხვითა, მაგრამ ქვევრი ხმას არ იღებდა, არაფერს პასუხს არ იძლეოდა. ბოლოს გაჯავრებულმა უპასუხა გარისხებულს პატრონს:
- ეჰ, ჩემო პატრონო, შენ შენსას ამბობ და ჩემსას არაფერსა ჰკითხულობ. კარგა დიდხანსაც ვითმინე შენი და შენი ღვინის უდიერობა; შენი წინაპრები, მამა-პაპანი, განა შენსავით შაბიამანს და გოგირდის წვენს მასხამდენ თავ-პირზე, ისინი ნამდვილ ღვთისაგან ნაკურთხს ყურძნის წვენს ინახავდენ ჩემში, ნამდვილ ღვთისა და კაცის საკადრისს, როგორც ცოცხლისა, ისე მკვდრისა. ეხლანდელი ღვინო განა ღვინოა? განა ის შეიძლება ზედაშედ იხმაროს კაცმა? არასდროს! მერე მე ისეთი თიხისა ვარ, რომ ჩემი ჯიში არ იგუებს არასდროს შაბიამანის და გოგირდის წვენს, რითაც ვენახებს სწამლავენ.
- შე კაი კაცო, პირველშივე გეთქვა აზირ, თუ მაგისთანა ხასიათისა იყავი? – სთქვა ქვევრის პატრონმა.
- მე მეგონა, შავეჩვეოდი, მოვითმენ, - ვფიქრობდი, - მე ვითმენდი, ხოლო ჩემმა ბუნებამ ვეღარ მოითმინა. – უპასუხა ქვევრმა.
- მე სულ სხვა პასუხს მოველოდი შენგან, - წარმოსთქვა ბოჩკამ, მარანში ქვევრის პირზე შორიახლოს წამოჭიმულმა: - მე ვფიქრობდი, ქვევრო, შენ სხვაფრივ იმართლებდი თავს, აი, მაგალითად, თუნდ იმით, რომ სულ ერთ ალაგას ხარ გაუნძრევლად, არ იცი რა ამბავია ქვეყნიერებაზე, როდის მზე ამოდის, ან როდის ჩადის, შაგეძლო მოგეთითებინა ჩემზე. მე შენთან შედარებით ბევრად ბედნიერი ვარ: დამდებენ აქედან ურემზე, გადამატერებენ გომბორზე მთელ კახეთს და გარეკახეთს, იორს, ალაზანს ისე ვხედავ, თითქოს ხელისგულზე მიწყვიაო. ჩავალ ქალაქში, შავყვები მტკვარს, მივალ მცხეთას, სვეტიცხოველსა ვნახავ, პირჯვარს გამოვისახავ, არაგვისა და მტკვრის კინკლაობასაც გადავავლებ თვალს და თითქოს ვახტანგ მეფე და ოსი ბაღათარ შებმულან, ან დავითი და გოლიათიო. მცხეთაში დამჭაშნიკავენ და, რასაც ღვინოს ამოიღებენ ჩემიდან, იმოდენასვე არაგვიდან, რადგან მტკვარი მღვრივეა, წმინდა წყალს ამოიტანენ და ჩამოასხამენ, რომ ღვინო არა ჭყანჭყარობდეს. იქიდან გავწევ არაგვის პირ-პირ, გავივლი დუშეთზე, ჩავალ ანანურში; იქაურ სობოროსაც მადლს მოვთხოვ, იქ ძველი მშვენიერი ეკლესიაა, იქვე ზურაბ არაგვისერისთავის ციხე-დარბაზის ნანგრევებია, ის ხომ შესანიშნავი კაცი იყო, გიორგი სააკაძის ცოლის მამა, - შავყვები მთიულეთის არაგვს (მთიულეთურა), შევივლი ფასანაურზე; გადავივლი ბიდარაზე, ჩავალ ყაზბეგში და იქიდან დიდი მანძილი აღარ არი კავკავამდე. კავკავში რო ჩავალ, სწორედ ორი წილი ღვინო ვარ და მესამედი წყალი, ისეთს ყოფაში ჩამაგდებს ჩემი მზიდველი. მე ხმა-კრინტსაც არ დავძრავ. რა მრჯის, თუნდა წყალი ჩამასხან, თუნდ ნავთი. არცა რა იმას უშავს, ცარიელიც რომ ვიყო, შავისვენო პატარა ხანს. შენ ცოტა რამეს გაუჯავრებიხარ, უბრალო რამისთვის თავი მოვიკლა, გიჟი ხომ არა ვარ? – წარმოსთქვა ბოჩკამ.
- ბევრი და დიდი ჭკუა კი არც შენა გქონია, ჩემო ძამიავ, ცარიელ ხეტიალში რა ყრია? შენ არ გაგიგონია ძველი ქართული, რომ მგორავი ქვა ხავსს ვერ მოიკიდებსო. კიდევ სხვა: ძაღლი ქალაქს მიდიოდა, რა მიჰქონდა, რა მოჰქონდაო. შენ როცა ყველაფერს ჰკისრულობ, ყველასთან მეგობრობა შეგიძლიან, ყოველგვარ აზრს და გრძნობას თავისად ჰგულობ, - მე შენთან საერთო არაფერი მაქვს, მე მაგას ვერ ვიკისრებ, ვინაიდგან ჩემი გული წმინდაა, ჩემი გრძნობა სპეტაკია. ამის მოწამე თვით ჩემი პატრონია, რომელიც აქ არის და ესმის ჩემი საუბარი.
ქვევრის პატრონი მართლაც იქვე შორიახლოს იდგა, ქვევრისა და ბოჩკის ბაასს ყურს უგდებდა და გულმტკივნეულად წარმოსთქვა: "ღმერთმა ისეთი გულის სიწმინდე და სისპეტაკეც შეარცხვინოს, რომელიც თავის თავისა და სხვისა ერთნაირად დამღუპველიაო!"

1913 წ.

ხევსურული ქორწილი

ქალის გათხოვება მშობლების ნებითა ხდება: ვისაც მამა მიათხოვებს ქალს, ესეც უნდა იმას გაჰყვეს. ხშირად აკვანშივე დანიშნავენ ბავშვებს – მომავალს ცოლ-ქმარს. ჯიშიანი ოჯახი ჯიშიანს ეძებს; უჯიშო გვარიდამ რომ გამოჩენილი ვაჟკაცი გამოვიდეს, ჯიშიანი ხევსური ქალს არ მიათხოვებს და "უჯიშოობით" დაიწუნებს. "უთესლ-უჯილაგოიას!" იტყვის ხევსური. თუ უჯიშო გვარის ხევსურს გაჰყვა ცოლად ჯიშიან გვარის ქალი, მაშინ ქალის ნათესავები მოიკვეთენ "თესლჯილაგის" შემბღალავს ქალს, "კატას დაუკიდებენ" – დაურჩობენ იმას, ვინც სახლში გაატარებს ნათესავთაგანი ქალს ან იმის ქმარს: "ეს კატა იყოსა იმის მკვდრისადა, ვინც შენ სახლჩი შამოგიტიას, ან შენ ქმარი იმაკეთეოს, მამითხარე თესლ-ჯილაგი, გამახვედ უსირცხვილო ბაზერგანივ!" ჯიში ხევსურეთში ერთგვარს უფლებას შეადგენს. თავის თემიდამ არ შეუძლიან არც ქალს ამორჩევა ქმრისა და არც მამაკაცს ცოლისა, უსათუოდ ცოლ-ქმარნი სხვადასხვა სოფლისანი და თემისანი უნდა იყვნენ.
ხევსური ქალს პირდაპირ ვერ ითხოვს, უეჭველად "წინამძღვრის" შემწეობით უნდა დაიწყოს საქმე. "წინამძღვარი" იგივე მაჭანკალია. იგი მოელაპარაკება დავალებულს საქმეზე ქალის მშობლებს და, თუ თანხმობა მიიღო, შეატყობინებს სანეფოს მშობლებს. მაშინ ძმა ან მამა სანეფოსი (არასოდეს ნეფე თვითონ არ წავა) წავლენ საპატარძლოს ოჯახში, სადაც ორივე მხარე მოილაპარაკებს ერთმაპნეთში. წინაპირველადვე, მანამ ერთმანეთში საუბარს გააბამენ, ვაჟის მხარე, ვინც იქნება, ეტყვის ქალის მამას: "თუ თქვენ ღირსნ ვიყვნეთავ, გვიკადრებთავ, აქამდიაც რომ დავსხედით სკამდე, დიდ მადლობელნ ვართავ. არა ვართავ თქვენის თესლ-ჯილაგისანი". ქალის მამა მიუგებს პასუხად: "ჰღირხართა თქვენის თესლ-ჯილაგისანი სკამზე დასასხდომადაცა, სოფელში გასასვლელადაცა, სამტროდაც, სამაკეთეოდაცა, ქალის მასაცემადაცა, ქალსაც მასწონდით, ქალის პატრონთაცა, მაწონებით მოგეცით" (ქალიო). რაკი საქმე თანხმობით გათავდება, სანეფოს მხარე საპატარძლოს ნიშნად მისცემს ერთს აბაზს.
დანიშნულს ხევსური ერთს წელზე ადრე ვერ წაიყვანს. "ქალის თხოვის" დროს სანეფოს მხარემ უნდა მიიტანოს არა ნაკლებ ოთხ თუნგ არაყისა საპატარძლოს ოჯახში. საპატარძლოს მამა დაიპატიჟებს იმათ, ვინც თითონა ჰსურს, და გაუმასპინძლდება ამ არყით. სანეფოს მამა და ძმა მიართმევენ სადედუფლოს სამ-ოთხს არშინს "აალიანს" ანუ წითელს შილას.
ჩვენ ზევითა ვსთქვით, რომ თავის დანიშნულს ხევსური ერთს წელზე ადრე ვერ წაიყვანსო. ხშირად თხუთმეტი წელიც შეიძლება იყვნენ ერთმანეთზე დანიშნულები ქალი და ვაჟი. მუდამ ახალ წელიწადს სანეფოს მამა ან ძმა მოვალეა "მოიკითხოს" სასძლო, ე.ი. უნდა მიართვას ძღვენი – ერთი ტიკჭორა არაყი და ერთი "ბედისკვერა". ბედისკვერებს ახალ წლის წინაღამეს აცხობს დიასახლისი ყველა ოჯახში მყოფთათვის და საპატარძლოსათვისაც, როგორც მომავალის ოჯახის წევრისათვის. ბედისკვერა სულ თითონ საპატარძლომ უნდა შეჭამოს, რადგან ბედისკვერა მის ბედს შეიცავს თავის ვინაობაში, ნამცეციც არ უნდა გადააგდოს და არც ვისმე გაუზიაროს. როდესაც სასძლოს მოყვანის დრო მოვა, სანეფოს ოჯახობა ამოირჩევს სოფლიდამ ორს "ენაპირიანს" კაცს. ეს ორი უცხო კაცი წავა საპატარძლოს ოჯახში, თან წაიღებენ სასმელს და სამ ცხვარს წაიყვანენ. ხარჯი სანეფოს ოჯახისაა. სამივე ცხვარი უნდა დაიკლას: ერთი "ღთისთვის", მეორე იმ სოფლის, თემის ხატისათვის, საიდამაც სასძლოა, მესამე ცხვრით პატარძლის მამას "ხელმხარი გაენათლების". ხელმხარის ნათვლა იმაში მდგომარეობს, რომ სანეფო-სადედუფლოს, "ახალყოილით" "დაამწყალობებენ", ე.ი. შეავედრებენ ღმერთსა და ხატებს და საკლავს დაჰკვლენ. სანეფოს მამა სისხლს მუჭაში ჩაიყენებს და ხელებზე ზედ გადიფშვნეტს... ხატში "ხელ-მხარის ნათვლის" დროს საჭიროა ხევისბერი, რომელიც მსგავსად ჯვარისა გულზე, შუბლზე და მხრებზე წაუსომს სისხლსა "ხელმხარით გასანათლავს" კაცს. სასძლოს მშობლები შეატყობინებენ სოფელს და ქალი და კაცი კომლზე უნდა გაჰყვეს მაყრად დედუფალს.
მაყრებს თავისი საგზალი აქვსთ, მხოლოდ სასძლოს ოჯახი გამოუცხობს და გაატანს ორს ქადას: ერთს – ქალებს და მეორეს – ვაჟებს. ეს ქადები, სადაც დაისვენებენ, იქ უნდა სჭამონ გზაში. სანეფოს ოჯახი წინათვე გაჰგზავნის ორს კაცს, რომელნიც დედუფალსა და დედუფლის მაყრებს დაუხვდებიან გზაში და დაალევინებენ სასმელს და მერე ერთად მივლენ ნეფის ოჯახში. დედამთილი პატარძალსა მარჯვენა ხელით მარჯვენას დაუჭერს და სამჯერ წაღმა შემოატარებს კერის გარეშემო, შემდეგ წაიყვანს და ქალებს ჩააბარებს. ნეფე დამალულია მეზობლისას. მარჯეკლები, ე.ი. ის კაცები, რომელთაც დედუფალი მოიყვანეს, მოსძებნიან ნეფეს, მოიყვანენ და სათავეში დასმენ. ნეფე გაბუტულია, არავის არ მიესალმება.
- გამარჯვება ნეფიონო, - ეტყვის თავის სოფლის ხალხი.
- გაგიმარჯოსთავ! – იტყვის ინდაურივით გაბერილი ნეფე და დაჯდება ცალკე, გვერდს "მარჯეკლები" – ორი კაცი მიუჯდებიან. ქალის მაყრები ნეფეს მტრულის თვალით უცქერიან.
საქორწილოდ სამი ქვაბი ლუდია ნადუღარი. პირველს საღამოს პირველი ლუდიანი კოდი გაიხსნება ღვთის სადიდებლად. სადღეგრძელოები პირველად დაილევა ღვთისა, მეორედ – შესანდობარი მკვდრებისა, მესამე სადღეგრძელო – ნეფე-დედუფლისა: "ნეფე ადღენგძელას, დედუფალ გაახარას!" დედუფალი დამალულია.
მარტო სანეფოს ოჯახს არ უყრის ქორწილი ხარჯს, იგი სასოფლო, სათემო ხდება. რომ ხარჯი შეუმსუბუქონ მექორწილეს, სოფლელები სტუმრებს გაინაწილებენ და გაიპატიჟებენ მეორე დღეს. ყველა ოჯახი ამ დღისათვის მომზადებულია... ქალის მაყრები მეორე დღეს და ღამეს სოფელში ატარებენ დროებას და მესამეს დღეს კი მოვლენ "მექორწილეთას".
მეორე დღეს მეორე ლუდიანი კოდი გაიხსნება ადგილობრივის ხატისათვის. მესამე დღეს გაიხსნება მესამე კოდი მიცვალებულთათვის. ყველანი, ადგილობრივნი ქალის მაყრები, მოიყრიან თავს ერთად. მექორწილეს აქვს 40-60 კეცეული დამზადებული და თითო კეცეულზე თითო ერბოიანი ჯამი სდგას. თითო კეცეულს ერბოიანის ჯამითურთ დაუდგამენ ოროლს ან სამ-სამს კაცს და მოაყოლებენ ლუდს. ნადიმობა რომ გათავდება, ქალის მაყრები შინ წავლენ. ნეფის ნათესავები გააცილებენ მაყრებს და "მოკეთებს" ფანდურის კვრითა და სიმღერით. ნეფე-დედუფალი ერთად ვერ დაწვებიან. მეოთხე დღეს ნეფის ნათესავები გაიპატიჟებენ დედუფალს და შესაწევრად აჩუქებენ: ზოგი თხას, სხვა ბატკანს "სათავნოდ". ერთის თვის შემდეგ პატარძალი ქალწულად ბრუნდება დედ-მამასთან – "მამისახში", ერთს წელს რჩება მშობლებთან, მერე ძმა მისი მოუყვანს ქმარს და ხევისბერი (ხუცესი, დეკანოზი) ჯვარს დასწერს.
ჯვარის წერის დიდება ანუ ლოცვა არის "ჟამის წირვა". ეს ჯამის წირვა ღირსსაცოდნელია, თუმცა არევ-დარეულია, ძნელად გასაგები და თვით ხევისბრისათვის გაუგებარი, - ღირსსაცოდნელია იმ მხრით, რომ იგი აშკარად გვიჩვენებს, თუ რა მკვიდრად ჰქონია ხევსურეთში ქრისტიანობას ფესვები გადგმული. ჟამის წირვა შესდგება ჟამნიდამ, სახარებიდამ, ქრისტიანულის ლოცვებიდამ ამონაგლეჯ ალაგებისაგან, რომელნიც თავისებურის ჩამატებულის სიტყვებით არის გაბლანდული... თვითონ ღულელი ((ღული – სოფელია ხევსურეთში.)) ხევისბერი, ღერენა ქისტაური, გამომიტყდა და სთქვა, რომ მართალია, ჩვენი ჟამის წირვა არეულიაო. მიზეზად არევისა შემდეგი ლეგენდა მიამბო: ხევსურეთში ბოლოს დროს ერთი მღვდელი დარჩენილა. მაშინ საქართველო თათრებს სჭერიათ. ორმოცი წელიწადი ამ მღვდელს განუშორებლად ხევსურეთში უცხოვრია და ისე დაბერებულა, რომ წვერი დაბლა მიწაზე უთრევია. ორმოცის წლის განმავლობაში ცოლშვილი არ უნახავს. ბოლოს ამბავი მოუტანიათ იმისთვის: საქართველოში დიდი არევდარევაა, თათრები უწყალოდ ჰხოცვენ ქართველებს, თითონ ქართველებიც მოღალატეობენ, ძმა ძმას აღარ ინდობს, შვილი მამასო. ამ ამბის გამგონე, ჯერ სიბერისაგან დასუსტებული, ჭკუიდამ შეცვლილა, წირვა-ლოცვაც არევით უსრულებია და ხევისბერებისათვისაც არევით გადმოუცია ჟამის წირვაო.
აი თვით ჟამის წირვაც:
"ღირსა ხსნილობა, ჯვარისა კურთხეულობა, კურთხეულიამც უფალი, აწ და მარადი უკუნითი უკუნისამდე. შაგვიწყალენ ჩვენ ყოველნი სანება წმინდამა, გვაცხოვნა და გვაკურთხინა. გაგება და უძლობა, გევედრება სული ჩვენი. მამაო ჩვენო, მოწყალეო, რომელი ხარ ცათაშია, ეგრე ქვეყანათაშია, მოგვიში და მოგვიტიე პური ჩვენი არსობილთა, ნუ შაგვასხამ განსა ჩვენსა. ხატო, ხატო, მეუფეო, დღესა ამას სჯულისასა! შავსწიროთა სხვერპლითა, ქებითა, მიხუცულობითა შენითა, თვალნი მაღლა არიანა, თვალნი მაღლისა ღთისა, ხოლო კაცთა სიმაღლე დაბლიდგან ამაღლდებიან. კაცთა რა ჟამ მასწევია ცხრომალე, მდინარე ამპარტიონთა, მაშინ გაეხვნენ ძალნი ცათანი. ხოყანა შახარწმუნდებოდა, ცხოველი თესლი შენია, ცხოველი მაცხოვრებაო, შენია დღე და შენია ღამე, შენ დაამკვისე ბნელი და ნათელი, შენ ეგ კია არა, ყოველმა უფალმა მოგცა დარიგება. ხუთითა პურითა ხუთათასნი დააძღვნა, ანისტითა ერთითა ას თორმეტნი აავსნო. უფალო, აკურთხე მარილი ესე სკანი – სკანარე წყალს იორდანე წყალი ღვინოდ გადასცვალე უფალო, აკურთხე თესლი ესე, რომ სამნი მანანნი, ყრმანნი ისხდეს, პურსა სჭამდეს მათ არა არ შაერგინებოდეს (?!), ტაბლასა მაგათასა, განარა წმინდასა. ბაღდა დაღკარ, დაუარე, არა სჭამე ხორცი მისი, დასთხიე სისხლი მისი. ქრისტიანობის მყოფელო, პირველნი ჩექარნი, ალამ ცეცხლია. სერებილნია, ქერებილნია, მეურქველისა მოქმედი უფალო ღმერთო, მოგვანიჭენ დღესა ამას სჯულისასა. კურთხევა ცოცხლისა კრავისა, ღირსია მარადისა, ეკურთხა და გამოჩინდა სახიერისი სახიერისით, საკითხავ იყვა წმინდათაგან, საკითხავი პოვლეია, გაბრიელია, მრავლითა სიტყვანი გამრავლებითა მაღალთაშიას ჯვარითა, მაშინ მოვიდა უფალი ბევრითა, ბევრეულითა, ათასითა გუნდითა, ათას ანგელოზებითა წარიახნა სულნი მიცვალებულთანი, წაუტივნა სტილონი, მახილა უსტმუნოებითა, შატყულისითა გველისითა, ან დედაკაცისითა, ან მამაკაცისითა ან თვითანა ფიცითა თარგანისითა. ღმერთო, არსებაო, ღთებაო, მთავარი მთავარ-ანგელოზო, საფლავ დაუმარწვილდებოდა, ეგია ჯოჯოხეთია, ურღუელთია. მაშინ გაეხვნეს ძალნი ცათანი, ხოყანა შახარწმუნდებოდა, შენ თუ ხარა, შენ უფალი ღმერთი ჩვენი, ხოლო წმინდა სული შენი აიღეს, მიიღეს ღმერთთანა პატივის ცემითა თაყვანისა ეგია. წმინდა არსებულ-არსებულო, არსებულ-ამაღლებულო, მანამდინ ვიყვენითავ, წმინდან ვიყვენითავ, სახელს ვიყვენითავ უფლისასავ. მე არ ვიყავ, უფალო, მიარობილისა უხითა, გიორგისითა, მეორე, ნეფე გიორგიო, ბევნი ჩემნია უსჯულოებანი. აუტივნეს და ადიანა ღმერთს ეხვეწებიანა. ავიდეს მაღლა, გააცხადეს მაღრანსა ტაძარსა აბრამისასა. გიკურთხა მამამა, ძემა, ჯვარმა და ღმერთმა ყოველმა. ივანე მართოლაგია, მა თესლის მაკურთხეველი, გიკურთხა მამა, ძემა, ჯვარმა წმიდამა. ეს სამნი სანთელნი მასკარისანი, ტაზარო, ეკლესიაო, შე სანატრელო, ღვთისაო, თუ რაი შენს ქვედ მოიდა, ქადაგობა ქნაო, დასტურობა ქნაო, სულნი ღმერთს შემოგაბარნაო. ეგ სამნი სანთელნი ნათობენ, უფალო, საკურთხევლის შენს წინა. პირველი სანთელი გაბრიელ მახარობელი, ეგ მეორე სანთელი – ივანე ნათლისმცემელი, ეგ მესამე სანთელი – მხმობელი და მგალობელი. გიკურთხა მამა, ძემა ჯვარმა და ღმერთმა ყოველმა. ეშმაკი იკვლოდა, ხიაგი ცხოვრება ზეით გადავარდაო, ასრულდა წირვა ჟამისა, წმიდისა იაკობილისა. დღეს გამარჯვებისა შენისა".
ამ ლოცვას ხევისბერი ან გარეთ და ან სახლში იტყვის და არა ეკლესიაში, რომელიც ჭირივით ეჯავრება, თუმცა "ჟამის წირვაში" ეკლესიასაც იხსენიებს. ბოლოს ამით გაათავებს ჯვარის წერას: "ბედიანნიმც იქმნებით, დავლათიანნიმც იქმნებით!"
მხოლოდ ეხლა ეძლევათ ნება ცოლ-ქმარს ერთად დაწოლისა. ხევსური ერთს წელიწადს ინახავს ცოლს, ადევნებს თვალს, წვება კიდეც მასთან, მაგრამ "საშვილოდ" არა. თუ მოსწონს და გამოდგება, ხომ შეინახავს და შვილსაც იყოლიებს, თუ არა განუტევებს.

1889 წ.

საჭმელ-სასმელი

<…>ფშაველს უყვარს კარგი სმა-ჭამა. საუკეთესო მისი საჭმელი არის ხინკალი. კვირაში ერთხელ მაინცა სჭამს ერბოიანს საჭმელს, ხაჭო-ერბოს, ხავიწას და ხორცის ქადას. ერბოს ქადას საფლავზედ მისატანად გამოაცხობს დედაკაცი. შემოდგომაზედ ფშაველი, თუ მეტიმეტად ღატაკი არ არის, ჰშოულობს ხორცს ძროხისას ან ცხვრისას და ინახავს საზამთროდ ქილაში ან ტაგანში; ხორცი მჟავდება, მაგრამ ამით ფშაველი არ იწუნებს. ფშაველი ათასში ერთის გარდა ერიდება ღორის ხორცს, - ხატი არ მიხდენსო. სამარხო საჭმელს შეადგენს ნივრის ან ნიგვზის ხინკალი, ანტრია (გათხელებული ცომი წყალში მოხარშული), ღოლო, შვინდის და ცერცვის საჭამადი, კომბოსტოს წნილი.
ამ ბოლო დროს ხშირად დაუწყეს თესა კომბოსტოს და კარტოფილს. სამუდამო სასმელი ფშავლისა არის არაყი, სახარჯო – ლუდი, სარიგო და საქორწილო – კახური ღვინო.<…>

“ფშავლები”, 1886


ლაშარობა

<…>ფშაველი ისე არც ერთს დღეობაში, ხატობაში არ არის განებივრებული, როგორც ლაშარის დღეობაში. ყველაფერი ხელს უწყობს ამ სინებივრეს. ლოთობს ფშაველი, მაგრამ იშვიათად "ფოთობს", თუმცა კი ყაყანით ყაყანებს; ყველანი დიდნი და პატარანი პაპიროზს შეექცევიან. პაპიროზთან ერთად ისყიდება ჩაი, მაგრამ ეს შეცდომაა, უფრო მართალი იქნება ვსთქვა, ციკორი. მუშტარი მაინც არა სწუნობს ამ გაჩაიებულს ციკორს და, როგორც ფუტკარი თაფლს, ისე ედება. სასმლისაგან გაჟინთული ფშაველი, რომელსაც დედამიწაზედ აღარ უდგა ფეხები, ხანდახან თავის "დიდს ბატონსაც" გაეხუმრება ხოლმე. კახური ჭაჭანაური სარწმუნოებისაგან აშენებულს ციხეში დაპატიმრებულს გონებას დაიხსნის ხოლმე. მაშინ ფშაველი იმღერის:
ფშაველთა ლაშარის ჯვარი
ნეტარ არ დაუბერდაა
ამბობენ დაბერებასა,
ნეტარ არ მაუკვდებაა?!

ხალხურს მოშაირეს ლამაზადა აქვს დახატული სურათი ლაშარისა: იგი დასცინის კიდეც იმათ, ვინც მეტისმეტად გართულან ამ დღეობახატობებით და თავის სახლსა და საქმეს კი აკლდებიან:
ამ ზაფხულს ლაშარს ვიყოდი,
არაყსა ვსომდი, ვბიჭობდი,
პირში პაპიროზ მეჭირის,
რატიშვილზედა ვსდიდობდი.
საცა ბუზიკანტ აჩქამდის,
წინ-წინ მე გადავფრინდოდი;
გავიყარნოდი დოინჯი,
წელშია გავიდრიცოდი;
შამაქის გულის წაწალმა,
მხრებშიაც შავიჩიკოდი;
ის აღარ მაგონდებოდა,
ზამთარო მამიხვიდოდი;
ამკიდეს ნეკრის კონაი,
დამჭკიმის, დავიჭმიხოდი,
ჩემი კვირისა ყვიროდის,
მე რო საბძელსა ვხდიდოდი;
რა ვქენ, ამ თავ მოსაკვდავმა,
რად არ ღამითაც ვთიბდოდი!

“ლაშარობა”, 1888 წ.

სადღეგრძელო

<…>ღმერთმა გაცოცხლოს და გადღეგრძელოს, ვისაც შენი სიცოცხლე არ უნდოდეს, ღმერთმა ის ნუ აცოცხლოს, შენი ამჯობინოს შენი მტრისას. შეგეწიოს ფშავ-ხევსურეთის სალოცავები, კეთილ საქმეზე ხელი მოგიმართოს, გაგახაროს, (ქალს) ძმები გიცოცხლოს, შენს ბედნიერობას შაგვასწროს, შენს მაყრად მოვდიოდე, ქორწილში ღვინოსა ვსომდე.
ბებერო, გაცოცხლოს, მანამ გინდა რო იცოცხლო, ღმერთმა მოგცეს მუხში ჯანი და თვალის სინათლე, შენი შვილების ხელით გეღირსოს გულზე მიწა, გიცოცხლოს ისინიც, ვინც გყვანან და გეიმედებიან. სააქაოს ცხოვრება მოგცეს, საიქიოს ცხონება.
პატარძალო, გაგახაროს, კეთილი იყოს შენი ფეხი ამ ოჯახში, ისითა ჭკვა-ნამუსისა გამყოფოს, რო თხასა და მგელს ერთად აძუებდე, ისითა საყვარელი გამყოფოს, რო დედამთილი მამამთილს ეჩხუბებოდეს, როგორ თუ პატარძალი გამიჯავრე და მამამთილი დედამთილსა.
მე მაამოს, თქვენ გაგიმარჯოსთ, - ესე მტერი დაგესცალოსთ.
მამაო მღვდელო, შე გაცოცხლოს, შენი წირვა-ლოცვის მადლი შენც შაგეწიოს და ჩვენც, ცოლ-შვილი გიცოცხლოს.
ბალღო, შენც გაცოცხლოს, დედ-მამა გიცოცხლოს, კაი კაცი გამოგიყვანოს, - პურადი, გულადი, - მტერს მტრულადა ჰხვდებოდე, მოკეთეს მოკეთურადა, არ იყო წარამარაი. მე აქ ვილოცები, გამგონე ღმერთია.<…>

“ფშავლები”, 1914

© „მარანი“